موزه مردم شناسی تربت حیدریه یكی از موزه های خراسان رضوی به شمار می رود كه در كنار مزار قطب الدین حیدر در محلی كه سابقا به نام رباط طبسی معروف بوده برپا شده است. موزه مردم شناسی تربت حیدریه شامل غرفه های آداب و رسوم مردم تربت حیدریه، فنون و مشاغل بومی و هنرهای سنتی و صنایع دستی است. موزه مردم شناسی تربت حیدریه در زمستان سال ۱۳۸۵ افتتاح گردیده است. رباط و كاروانسرای طبسی به همت یكی از تجار معروف عصر قاجار به نام حاج محمد ابراهیم طبسی در اواخر قاجاریه بنا شده است. در موزه مردم شناسی تربت حیدریه انواع مراسم ها مانند مراسم چله نشینی، ازدواج، ریسندگی، فرت بافی، رنگرزی، ابریشم بافی، ابریشم كشی، نمد بافی، فالی بافی، گلیم بافی ، اهنگری و … نشان داده شده است.
قسمتی از بنای رباط طبسی به موزه مردم شناسی تربت حیدریه اختصاص یافته است كه در غرفه‌های مختلف آن، آداب و سنن، حِرف و صنایع دستی مردم این خطه به معرض دید عموم در آمده است و بر زیبائی این مجموعه افزوده است. این مجموعه یكی از پر رونق‌ترین مقاصد هدف گردشگران و مردم خود شهرستان است. رباط طبسی در كنار مجموعه عظیم ومشرف به مزار قطب الدین حیدر در تربت حیدریه واقع شده است.این رباط در زمره بناهای دو ایوانی است كه شامل فضای ورودی هشتی و تعدادی حجره و انبار میباشد.
مراسم شب یلدا: شب یلدا از اهمیت خاصی برخوردار است. این شب رابا شب نشینی چند خانواده دور هم كوتاه می كنند و در حالیكه به قصه ها و ماجراهایجالب بزرگترها گوش می دهند ،میوه هایی چون هندوانه ، سیب ،انار و تنقلات و شیرینیمی خورند. هندوانه از جمله میوه هایی ست كه می بایست بر سفره های شب چله باشد چراكه بر این باورند كه سردی هندوانه خورنده اش را از رنج گرمای تابستان پیش رو نجاتخواهد داد. هم چنین مردم تربت حیدریه معتقدند كه در معده ی هر انسانی كرمی وجوددارد كه با خوردن هندوانه در شب یلدا دفع میشود.
مراسم ازدواج: در تربت حیدریه به شبی كه اولین فرد از خانوادهداماد به خواستگاری دختر می رود شب كدخدایی می گویند و از زمان تعیین مهریه وشیربها تا زمان عقد را دوران نامزدی می نامند،تعیین زمان عقد در شب جواب استنی و باتوافق طرفین صورت می گیرد و برای عروس و داماد یك دست لباس و حلقه نامزدی خریداریمی شود.دو سه روز قبل از مراسم عروسی جوانان ده جمع شده و داماد خبر می كنند تامراسم هیزمی را انجام دهند. داماد به اولین نفری كه به روستا برسد دستمالی ابریشمیو عرقچین هدیه می دهد.در روز عروسی مدعوین در خانه داماد به رقص و پایكوپی میپزردازند و نهار می دارند آنگاه داماد جهت مراسم حمام و حنا بندان روانه حمام میشود و ۵ زن سفید بخت دستها و پاهای عروس را حنا می گذارند و آتو می خوانند. این مراسم با خواندن خطبه عقد ادامه می یابد و… از سایر آداب ازدواج در تربت حیدریه می توان به چیدن سفره عقد، پا انداز، پایتختی و داماد سلامی اشاره كرد.
نخ ریسی و ریسندگی: در تربت حیدریه ریسندگی پنبه و پشم برای بافتپارچه و تولید نخ قالی بوسیله دوك و جلك و چرخ نخ ریسی انجام می شود.ریسندگی بوسیلهدستگاه چرخ را زنان و ریسندگی با جلك ،دوك و حتی یك قطعه سنگ را علاوه بر زنان،مردان نیز انجام می دهند.یكی از غرفه های موزه به نمایش نحوه ی كار چرخ نخریسی وهم چنین ریسندگی با دوك و جلك اختصاص یافته است.
فرت بافی: فرت بافی در تمامی نقاط شهرستان تربت حیدریه رایج بوده است.امروزه در روستاهای كدكن و ازغند هنوز این رشته رونق چشمگیری دارد.عموماً فرت بافی را زنان در فصل زمستان انجام می دهند كه حاصل این تلاش تولید پارچه های نازك برای حوله حمام و حوله دست است. ماده اولیه فرت بافی پنبه است كه در تربت حیدریه تولید می شود. علاوه برفرت بافی با الیاف پنبه ای نوعی دیگر از این بافت در تربت رایج است كه میان عموم مردم به برك مشهور است. برك پارچه ای ضخیم از جنس كرك یا مخلوطی از كرك و پشم یا كرك و موی بز است كه در دوخت البسه ی زمستانی به كار می رود.
رنگرزی سنتی: كلیه الیاف پنبه ای و پشمی پیش از آن كه دردستان صنعتكاران و بافندگان هنرمند بدل به بافته ایی زیبا گردند به حجره ی رنگرزرفته و با جادوی رنگرزان به هیات الیافی الوان و درخشان در می آیند.رنگرزی نیز یكیاز فنون كهنی است كه سال ها پیش انسان را درساختن بافته های رنگین یاری داده است واز این رو رنگرزی یكی از حجره های موزه را به خود اختصاص داده است. الیاف خالصابتدا در پاتیل رنگ كه مملو از رنگهای گیاهی ، معدنی و یا شیمیایی مخلوط با آب استداخل شده و با حرارتی ملایم كه از كوره تعبیه شده در زیر پاتیل نشات می گیرد بارنگهای همگن درآمیخته و الوان می گردند.آن گاه الیاف رنگ شده را در پاتیل ثبوتریخته و با استفاده از زاج رنگ را بر تن لیف ثابت می كنند. سپس الیاف را در حوضچه یشستشو با آب می شوند تا رنگهای زائد جدا شوند.و در پایان الیاف را به صورت كلاف بردار بست ها افكنده تا خشك شوند. در گذشته رنگرزان از رنگ های گیاهی نظیر پوستگردو،انار، زردچوبه، و زعفران استفاده می كرده اند.
ابریشم بافی: از آن جا كه منطقه بایگ در تربت حیدریه یكی از مهمترین مناطق پرورش كرم ابریشم و تولید الیاف ابریشمی است.فن پارچه بافی ابریشم در این ناحیه نیز در كارگاههای فرت بافی از رونق قابل توجهی برخوردار است.از این رو یكی از غرفه های موزه به نمایش چگونگی بافت و نحوه ی شكل گیری پارچه ها برای دوخت دستمال ها روسری ها و پیراهن های ابریشمی استفاده می كنند. همچنین از بافت های ابریشمی قبایی موسوم به آجیقه می دوزند كه رویه آن ابریشمین است و افراد اعیان در فصول سرد سال از آن استفاده می كنند.
ابریشم كشی: یكی دیگر از صنایع نساجی منطقه بایگ،ابریشم كشیاست.این حرفه از زمان های بسیار دور در تربت حیدریه رایج بوده است. لیكن امروزه اینحرفه بدلیل سختی شرایط كار پیله كشی توسط دست انجام می شد.لیكن امروزه با چرخ صورتمی گیرد و روش كار بدین شكل است كه مقداری پیله داخل دیگ آب داغ می ریزند تا شفیرهداخل آن كشته شود. سپس رشته های ابریشم را از چند پیله به مشوره می بندند و بهوسیله دست یا چرخ برقی شروع به كار می كنند.پیله كش با به دست گرفتن چوبی به نامشاگردك رشته های نخ را از پیله جدا می كند. در مجموع فن ابریشم كشی شامل مراحل پیلهكشی ،لای گیری و كلاف كشی می باشد.
نمد مالی: نمد مالی یكی از صنایع دستی شهرستان تربتحیدریه می باشد كه در آن خطه از رونقی نسبی برخوردار است مواد اولیه نمد مالی پشمگوسفند یا شتر می باشد كه آن را از دامداران می خرند پس از تهیه پشم آن را با كمانحلاجی نمدمالان حلاجی می كنند تا آماده كار شود. آن گاه قالب را روی زمین انداخته وپشم ریز را به شكل یكنواخت روی قالب می ریزندو سپس مقداری سر پشم روی آن ریخته و بهآن آب می افزایند تا پشم ها بهم بچسبند بعد از خشك شدن مجدداً روی آن پشم می ریزندو شروع می كنند به مالیدن. هر نمد نزدیك به ۴ تا ۵ ساعت مالیده می شود .در پایانعملیات نمد مالی نمد را در مقابل آفتاب قرار می دهند تا خشكشود.
قالی بافی: قالی بافی یكی از صنایع بافندگی شهرستان تربتحیدریه است كه اكنون مركز تولید قالیچه های بلوچی می باشد. قالیچه ها و قالی هایتربتی از نوع بافت یك پود هستند و گره های آن از نوع فارسی است. هم چنین از موی بزدر كناره پیچ فرش ها استفاده می كنند و دارای چله ای پشمی اند. مهمترین مشخصه یقالیچه های تربتی امتزاج طرح ها و نقوش افغانی با نقوش عشایری است. از نقش های مهمقالی در تربت می توان به نقوش كلاته، سالار خانی،میری داری، بله كانی، ریگانی،كلهدراز آخوندی و نقش پترو اشاره كرد. در تربت قالی بر روی دارهای زمینی و دیواریبافته می شود و الیاف پشم و نخ های پنبه ای عمده ترین مواد بكار رفته در ساختمان این زیراندازها می باشند.
گلیم بافی و پلاس بافی: در یكی دیگر از غرفه های موزه به نمایش شیوه یكار گلیم بافان تربتی پرداخته شده است.عموماً در تربت حیدریه برای بافت گلیم ازدارهای افقی و گاه عمومی سود می برند. ابزار كار استادكاران گلیم باف عبارتند ازدفتین كارد گلیم بافی و قیچی معمولاً در بافت گلیم از نخ های پشمی استفاده می كنند. نقوش به كار رفته بر گلیم های تربتی نقوشی عشایری هستند كه در آنها از طرح های سادهی رنگین استفاده شده است. در این غرفه علاوه بر گلیم بافیریالنوعی دیگر از بافتههای زیر اندازی سبك با بافتی نسبتاً متراكم است كه با استفاده از دستگاههای پلاس وزیلو بافی و الیاف پنبه ای بافته می شود. این زیر انداز به سبب مواد تشكیل دهندهمناسب مناطق گرمسیری است و دارای حاشیه یا نوارهای رنگین است كه بر سطح آن نقوش هندسی ساده و تك رنگ خود نمایی می كند.
عطاری و گیاهان دارویی: از گذشته های دور ،عطاری ها به مثابه یداروخانه ها در میان مردم ناحیه خراسان شهرت داشتند و بنیان طب سنتی این سرزمین راتشكیل می دادند.و فور گیاهان دارویی متنوع در دشت ها و صحراهای منطقه به غنای ایندانش می افزود و گسترده ی طب گیاهی را وسعت می بخشید. از مهم ترین گونه های داروییو ادویه در عطاری ها می توان به گل گاوزبان ،اسطو خودس، سه پستان،كاكوتی و غیرهاشاره كرد. عطاری ها علاوه بر تامین نیازهای دارویی مردم، سایر حوائج آنها را درزمینه تهیه ی انواع شربت ها، عرقیات و غیره مهیا می نمودند. از میان عرقیات موجوددر عطاری های سنتی می توان از عرق نعنا، مرزه،شاه تر،زیره، چهل گیاه و آویشن نامبرد.
آهنگری: حرفه ی سنتی آهنگری یكی از كهن ترین حرف آدمیاست كه مادر ساخت و تولید ابزار اولیه بشر به شمار می رود.این حرفه در تربت حیدریهاز رونقی به سزا برخوردار بوده است و از این رو یكی از غرفه های موزه را به خوداختصاص داده است. در این غرفه نمونه های متنوعی از ابزار آلات آهنی نظیر انواعتیشه، كلنگ، بیل،زنجیر، خیش،چهار شاخ،انبرها و قیچی ها ،چاقو و …. به نمایشگذارده شده است. همچنین ابزار و وسایل كار صنعتگران آهنگر اعم از انواع انبر،پتك،چكش،سندان و كوره های قدیمی در معرض دید عموم نهاده شده است.
